II Przebieg obrzędu wielkiego egzorcyzmu 2
Kapłan egzorcysta przygotowuje się modlitwą, w której prosi, aby mocą Chrystusa zdołał podjąć skuteczną walkę z złym duchem. Na początku celebracji błogosławi wodę i kropi nią osoby uczestniczące w obrzędzie. Następnie wzywa do modlitwy, która rozpoczyna się litanią do Świętych3. Egzorcysta kończy modlitwę, wzywając Bożego miłosierdzia nad dręczoną osobą. Następuje recytacja Ps 90 lub kilku psalmów4, w których wyraża się prośba o Boże zwycięstwo nad złym duchem. Kolejną czynnością jest czytanie Ewangelii J 1,1-14 albo innych fragmentów5. Następnie kapłan nakłada ręce na osobę dręczoną, wypowiadając ustalone wezwania. Uczestnicy recytują teraz wyznanie wiary albo odnawiają przyrzeczenia chrzcielne, po czym zanoszą modlitwę "Ojcze nasz". W tej chwili szafarz ukazuje krzyż, błogosławi nim dręczoną osobę oraz spełnia gest "tchnienia", mówiąc: "Panie, tchnieniem swoich ust odpędĄ złe duchy: rozkaż im, aby się stąd wyniosły, bo przybliżyło się Twoje Królestwo6
Zbliżamy się w ten sposób do kulminacyjnego momentu obrzędu egzorcyzmu, jakim są uroczyste modlitwy. Pierwsza ma charakter błagalny; w imię Chrystusa prosimy Boga, aby zły duch odszedł od dręczonej osoby. Modlitwa druga, rozkazująca, zawiera skierowany do szatana nakaz, aby opuścił tenże osobę. Wszystkie te czynności mogą być wielokrotnie powtarzane, aż do wyzwolenia danej osoby, z uwzględnieniem jednak jej stanu psychofizycznego. Obrzęd kończy się śpiewem dziękczynnym – Magnificat albo Benedictus, oraz kapłańskim błogosławieństwem.
Wyjaśnienie formuł modlitw błagalnych i rozkazujących
Rytuał zawiera po trzy formuły błagalne i rozkazujące. W poniższym komentarzu wykażemy, że modlitwy te są zakorzenione w Piśmie świętym i streszczają jego naukę na temat szatana.
Pierwsza formuła błagalna7
Boże, Stwórco i Obrońco ludzkości, wejrzyj na swojego sługę N. (na swoją służebnicę N.), którego (która) stworzyłeś na swój obraz i powołujesz do udziału w swej chwale. Odwieczny wróg złośliwie go (ją) dręczy, prześladuje okrutną przemocą i napawa przerażającym lękiem.
Ześlij na niego (na nią) Ducha Świętego, aby go (ją) umocnił w walce, nauczył modlić się w chwilach doświadczeń, i otoczył swoją przemożną opieką.
Ojcze święty, usłysz wołanie błagającego Cię Kościoła: nie dozwól, aby Twój syn (Twoja córka) został owładnięty (została owładnięta) przez ojca kłamstwa: nie daj, aby Twój sługa (Twoja służebnica), którego (którą) Chrystus odkupił Krwią swoją, pozostawał (pozostawała) w niewoli diabła; nie dopuść, aby świątynia Twojego Ducha była mieszkaniem ducha nieczystego.
Miłosierny Boże, wysłuchaj modlitwy Dziewicy Maryi, której Syn, umierając na Krzyżu, zmiażdżył głowę starodawnego węża i wszystkich ludzi oddał w Jej macierzyńską opiekę. Niech w tym słudze Twoim (w tej służebnicy Twojej) zajaśnieje światło prawdy, niech zagości w nim (niej) radość i pokój. Niech owładnie nim (nią) Duch świętości, a zamieszkując w jego (jej) sercu, przywróci mu (jej) wewnętrzną pogodę i czystość.
Panie, wysłuchaj błagania Michała Archanioła i wszystkich Aniołów, którzy Tobie służą. Boże niebieskich Mocy, oddal przemoc szatana. Boże prawdy i zmiłowania, rozerwij jego podstępne sidła. Boże wolności i łaski, zniwecz kajdany nieprawości.
Boże. miłośniku ludzkiego zbawienia, wysłuchaj modlitw Apostołów Piotra i Pawła oraz wszystkich Świętych, którzy dzięki Twojej łasce pokonali złego ducha. Uwolnij swego sługę (swoją służebnicę) od wszelkiej wrogiej mocy i otocz przemożną opieką, aby mógł (mogła) Ci służyć w pobożności i pokoju. Niech Cię miłuje całym sercem i służy Ci dobrymi czynami. Niech Cię sławi pieśnią uwielbienia i wychwala całym życiem. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen8 .
Modlitwa skierowana do Boga Ojca składa się z sześciu wezwań, zawierających różne słowa: wejrzyj, ześlij, wysłuchaj.
W początkowym wezwaniu zwracamy się do Boga, określając Go tytułami, ukazującymi Jego zbawcze działanie9. Przedstawiamy Mu osobę nękaną przez diabła, z prośbą aby zwrócił ku niej swoje spojrzenie. Wspominamy Boże dzieło stworzenia i zbawienia, które oto zostaje zakłócone wskutek szatańskiej przemocy.
Bóg jest tu nazwany "Stwórcą" i "Obrońcą" ludzkości. Tytuł "Stwórca" i związana z tym tytułem rzeczywistość to motyw przewijający się przez Biblię, począwszy od Księgi Rodzaju (por. Rdz l ,27: Stworzył Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę) aż po Apokalipsę, gdzie Bóg jest wysławiany jako Ten, który stworzył niebo i to, co w nim jest, i ziemię, i to, co w niej jest, i morze, i to, co w nim jest (Ap 10,6). Tytuł "Obrońca" występuje w przemówieniu Achiora do Holofernesa, w związku z zapowiedzią wyzwolenia ludu izraelskiego przez Boga (por. Jdt 5,21; 6,2). Z tytułem tym spotykamy się też na początku psalmu 27/26: Pan światłem i zbawieniem moim: kogóż miałbym się lękać? Pan obroną mego życia: przed kim mam się tworzyć? (w. 1). Oba tytuły: "Stwórca" i "Obrońca" (lub "Odkupiciel") występują obok siebie w wielu modlitwach Mszału Rzymskiego, np.: "Boże, Stwórco i Odkupicielu człowieka"10; "Ty przez umiłowanego Syna swojego stworzyłeś człowieka i w swojej dobroci odrodziłeś go do nowego życia"11. W modlitwie błogosławieństwa nowożeńców zwracamy się do Boga słowami: "Ojcze Święty, Stwórco wszechświata, Ty stworzyłeś mężczyznę i kobietę na swoje podobieństwo…" 12.
W jednej z modlitw za zmarłych prosimy: "daj wszystkim wiernym zmarłym…aby mogli na wieki oglądać Ciebie, swojego Stwórcę i Odkupiciela"13. W dziękczynieniu po Mszy świętej, w modlitwie powszechnej zwracamy się do Boga: "invoco [te] ut defensorem propitium"14.
Do Boga, który stworzył człowieka i bierze go w obronę, zwracamy się z prośbą, aby wejrzał na swojego sługę dręczonego przez szatana; aby wspomniał o tym, iż sam stworzył człowieka na swój obraz, wprowadzając między sobą i człowiekiem więĄ podobieństwa na płaszczyĄnie umysłu i woli; że powołał człowieka do wzniosłego celu i obiecał mu udział w swojej naturze i chwale: zostały nam udzielone drogocenne i największe obietnice, abyście dzięki nim stali się uczestnikami Boskiej natury (2 P l ,4). Jest to powołanie do pełni nowego życia, własnego Bożego życia, jakiego Ojciec udziela przez pośrednictwo Chrystusa15. Jest to łaska przebóstwienia. Gdy chrześcijanin doświadcza udręk szatana, ta jego najwyższa godność zostaje znieważona przez nieprzyjaciela Boga i człowieka. W pierwszej Ewangelii czytamy o kananejskiej kobiecie, która wołała do Jezusa: Ulituj się nade mną. Panie, Synu Dawida! Moja córka jest ciężko nękana prze: złego ducha (Mt 15,22). O podobnych udrękach opowiada również ojciec pewnego chłopca: Nauczycielu, proszę Cię, wejrzyj na mego syna: to mój jedynak. A oto chwyta go duch, tak że nagle krzyczy; miota nim tak, że się pieni, i tylko z trudem odstępuje od niego, rzucając nim o ziemię […J Gdy on jeszcze podchodził, zły duch porwał go i zaczął nim miotać. Jezus rozkazał surowo duchowi nieczystemu, uzdrowił chłopca i oddał go jego ojcu (Łk 9,38-42; Mt 17,14-18; Mk 9, 14-27). Szatan, "odwieczny wróg", znajduje zadowolenie w dręczeniu człowieka powołanego do szczytów uczestnictwa w boskiej naturze.
W drugim wezwaniu prosimy Boga, aby zesłał Ducha Świętego na osobę nękaną przez złego ducha: Ześlij na niego (na nią) Ducha Świętego, aby go (ją) umocnił w walce, nauczył modlić się w chwilach doświadczeń, i otoczył swoją przemożną opieką.
Fragment ten wymienia działania wchodzące w zasięg posłannictwa Ducha Świętego: umacnia on ludzi w walce, uczy modlitwy i otacza opieką. Dar umocnienia jest charakterystyczny dla Ducha Świętego, zaś sakrament Jego szczególnego działania określamy mianem "confirmatio" (umocnienie). W Mszale Rzymskim znajduje się następująca modlitwa: "Chrystus, Światłość ze Światłości, niech umocni darem Ducha Świętego serca odrodzonych dzięki Twojej łasce"16 . We Mszy obrzędowej w Kanonie rzymskim jest przewidziana własna formuła modlitwy "Boże, przyjmij łaskawie tę Ofiarę" (Hanc igitur), zawierająca słowa: "Składamy ją Tobie także za tych, których odrodziłeś przez chrzest i umocniłeś darem Ducha Świętego"17. Natomiast w końcowym uroczystym błogosławieństwie prosimy: "Jezus Chrystus […] który obiecał, że Duch prawdy zostanie w Kościele, niech was błogosławi i umocni w wyznawaniu prawdziwej wiary"18. Zadaniem Ducha Świętego jest też umacnianie w walce ze złym duchem.
Pouczanie jest również czynnością właściwą dla Ducha Świętego, jak to wynika z obietnicy Jezusa: Paraklet, Duch Święty, którego Ojciec pośle w moim imieniu. On was wszystkiego nauczy… (J 14, 26). Św. Paweł wiąże to pouczanie przez Ducha z modlitwą: Duch przychodzi z pomocą naszej słabości. Gdy bowiem nie umiemy się modlić tak, jak trzeba, sam Duch przyczynia się za nami w błaganiach, których nie można wyrazić słowami (Rz 8,26);Bóg zesłał do serc naszych Ducha Syna swego, który woła "Abba, Ojcze!"
(Ga 4,6).
Ponadto Duch Święty umacnia nas swoją opieką. Kolekta Mszy wotywnej Duchu Świętym łączy Bożą opiekę z Duchem: "Boże, Twój Duch nami rządzi otacza nas opieką…"19. O to właśnie działanie Ducha, obejmujące umocnienie w walce, pouczanie w modlitwie i opiekę, prosimy dla osoby dręczonej przez Złego. Następują teraz błagalne wezwania rozpoczynające się słowem "wysłuchaj".
Trzecie wezwanie – to prośba o wysłuchanie Kościoła: Ojcze święty, usłysz wołanie błagającego Cię Kościoła: nie dozwól, aby Twój syn (Twoja córka) został owładnięty (została owładnięta) przez ojca kłamstwa; nie daj, aby Twój sługa (Twoja służebnica), którego (którą) Chrystus odkupił Krwią swoją, pozostawał (pozostawała) w niewoli diabla; nie dopuść, aby świątynia Twojego Ducha była mieszkaniem ducha nieczystego.
Podmiotem modlitwy jest Kościół. Jego modlitwa to jakby jęk, westchnienie, jakie według św. Pawła wznosi się ku Bogu ze strony całego stworzenia: Stworzenie … [trwaj w nadziei, że również ono zostanie wyzwolone z niewoli zepsucia, by uczestniczyć w wolności i chwale dzieci Bożych […]; całe stworzenie aż dotąd jęczy i wzdycha w bólach rodzenia […]; ale i my sami, którzy już posiadamy pierwsze dary Ducha, i my również cala istotą swoją wzdychamy… (Rz 8,20-23). Jęk Kościoła i jego dzieci, spowodowany panowaniem szatana, wyraża się w trzech błaganiach. Prosimy, aby ten oto chrześcijanin nie pozostawał dłużej pod panowaniem diabła, którego Jezus nazwał kłamcą i ojcem kłamstwa (por. J 8,44); kłamstwo bowiem, sprzeciwiając się prawdzie, wiąże się z nicością i złem (por. 2 Tes 2,9-12); aby chrześcijanin nie był przetrzymywany w niewoli szatana, ponieważ Chrystus odkupił go za cenę swej Krwi, zgodnie z objawionym słowem: W Umiłowanym… mamy odkupienie przez Jego Krew (Ef 1,7); bo cały Kościół Boży został nabyty na własność we Krwi Chrystusa (por. Dz 20,29). Prosimy wreszcie, aby udręczona osoba nie była nadal mieszkaniem ducha nieczystego, gdyż stała się Bożą świątynią i mieszkaniem Ducha Świętego (por. l Kor 3,16; 2 Kor 6,16).
Czwarte wezwanie wyraża prośbę, aby Bóg wysłuchał modlitwy Maryi: Miłosierny Boże, wysłuchaj modlitwy Dziewicy Maryi, której Syn, umierając na Krzyżu, zmiażdżył głowę starodawnego węża i wszystkich ludzi oddal w Jej macierzyńską opiekę. Niech w tym słudze Twoim (w tej służebnicy Twojej) zajaśnieje światło prawdy, niech zagości w nim (niej) radość i pokój. Niech owładnie nim (nią) Duch świętości, a zamieszkując w jego (jej) sercu, przywróci mu (jej) wewnętrzną pogodę i czystość.
Zanim wyrazimy szczegółowe prośby, wypowiadamy anamnezę – wspomnienie – Śmierci Jezusa na Krzyżu, w której spełniła się Boża zapowiedĄ skierowana do węża: Wprowadzam nieprzyjaĄń między ciebie a niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę… (Rdz 3,15). Zapowiadając nieprzyjaĄń między potomstwem węża i potomstwem niewiasty, tekst hebrajski przeciwstawia człowieka diabłu i jego potomstwu oraz pozwala upatrywać ostateczne zwycięstwo człowieka. Jest to pierwszy przebłysk zbawienia. Przekład grecki rozpoczynając ostatnie zdanie "zmiażdży ci głowę" zaimkiem rodzaju męskiego (on) przypisuje zwycięstwo nie potomstwu niewiasty w ogóle, ale jednemu z synów niewiasty, kierując naszą myśl ku interpretacji chrystologicznej, którą podjęli Ojcowie Kościoła. Jezus zmiażdżył głowę węża umierając na Krzyżu, jak o tym śpiewamy w prefacji na święto Podwyższenia Krzyża: "Ty postanowiłeś dokonać zbawienia rodzaju ludzkiego na drzewie Krzyża. Na drzewie rajskim śmierć wzięła początek, na drzewie Krzyża powstało nowe życie, a szatan, który na drzewie zwyciężył, na drzewie również został pokonany…"20. Na Krzyżu również Jezus w osobie umiłowanego ucznia oddał swej Matce wszystkich wierzących: Kiedy […] Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: Niewiasto, oto syn Twój". Następnie rzekł do ucznia: "Oto Matka twoja" (J 19,26-27). Słowa te objawiają prawdę o macierzyństwie Maryi w stosunku do wszystkich wierzących, reprezentowanych przez umiłowanego ucznia.
Na tle tej anamnezy zanosimy do Boga prośby: aby prawda, będąca zaprzeczeniem diabelskiego kłamstwa zajaśniała w tym człowieku po jego uwolnieniu od udręk, zgodnie ze słowami św. Pawła: Niegdyś […] byliście ciemnością, lecz teraz jesteście światłością w Panu; postępujcie jak dzieci światłości. Owocem bowiem światłości jest wszelka prawość i sprawiedliwość i prawda (Ef 5,8-9); aby w człowieku tym – po wyzwoleniu – zagościła radość i pokój; św. Paweł pisze znowu: Królestwo Boże – […] to sprawiedliwość, pokój i radość w Duchu Świętym (Rz 14,17); wreszcie – aby Duch Święty ogarnął człowieka, za którego się modlimy, swoją obecnością, wyzwolił go i oczyścił.
Piąte wezwanie – to prośba, aby Bóg wysłuchał błagania Michała Archanioła i wszystkich Aniołów: "Panie, wysłuchaj błagania Michała Archanioła i wszystkich Aniołów, którzy Tobie służą. Boże niebieskich Mocy, oddal przemoc szatana. Boże prawdy i zmiłowania, rozerwij jego podstępne sidła. Boże wolności i łaski, zniwecz kajdany nieprawości".
Po wezwaniu orędownictwa Maryi Kościół przyzywa pomocy Archanioła, wodza niebieskich Zastępów. Wyrażone tu wezwania harmonizują z pełnioną przez niego misją. Odpowiadają one trzem wymienionym w modlitwie przymiotom Boga. Pana niebieskich Mocy prosimy, aby odparł przemoc szatana; Boga prawdy i przebaczenia – aby rozerwał sidła diabelskiego postępu; Boga wolności i łaski – aby zniweczył pęta niegodziwości.
W szóstym wezwaniu modlitwy powołujemy się na wstawiennictwo Apostołów Piotra i Pawła oraz wszystkich Świętych:
"Boże. miłośniku ludzkiego zbawienia, wysłuchaj modlitw Apostatów Piotra i Pawia oraz wszystkich Świętych, którzy dzięki Twojej lasce pokonali złego ducha. Uwolnij swego sługę (swoją służebnicę) od wszelkiej wrogiej mocy i otocz przemożna opieką, aby mógł (mogła) Ci służyć w pobożności i pokoju. Niech Cię miłuje całym sercem i śluzy Ci dobrymi czynami. Niech Cię sławi pieśnią uwielbienia i wychwala całym życiem. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen21"
Inwokacja do Boga jako Tego, który "pragnie zbawienia ludzi", występuje też w Mszale Rzymskim, np. w jednej z modlitw za zmarłych: "Boże, Ty pragniesz zbawienia ludzi i hojnie udzielasz przebaczenia…"22 Jest to streszczenie różnych tytułów, stanowiących jakby echo tej inwokacji: Boże, Ty miłujesz niewinność23… Boże miłośniku dziewictwa "24… Boże, Ąródło pokoju i miłości25… Boże, Ty jesteś Ąródłem niewinności i miłujesz czystość26… Boże, Ty jesteś doskonalą Jednością i Miłością prawdziwą27.
Bóg, będąc sprawcą naszego zbawienia, pragnie go bardziej niż jakiekolwiek stworzenie i obejmuje je miłością. Dlatego prosimy, aby Bóg wysłuchał modlitw Świętych, którzy już odnieśli zwycięstwo w walce z szatanem. Oni też jednomyślnie proszą o wyzwolenie udręczonych i o wolność od diabelskiej przemocy. Celem, do którego zmierza błaganie, jest nieskrępowane praktykowanie pobożności; wolność konieczna do miłowania Boga zgodnie z Jego przykazaniem: Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem (Mt 22,37; Mk 12,30; Łk 10,27); pełnienie dobrych uczynków w myśl zalecenia św. Pawła: byście […] bogaci byli we wszystkie dobre uczynki (2 Kor 9,8). W takim właśnie postępowaniu wyraża się uwielbienie Boga.
Rozważana formuła błagalna zawiera przeto nie tylko naukę o szatanie, ale nade wszystko o Duchu Świętym, o Kościele, Maryi, o Aniołach, Apostołach i innych Świętych. Poucza ona, że szatan dręczy człowieka stworzonego na obraz Boga; że Duch Święty umacnia wiernego i otacza opieką; że modlitwa Kościoła, Maryi, Archanioła Michała i innych Aniołów, Apostołów i wszystkich innych Świętych, posiada swoją skuteczność: może człowieka wyzwolić spod przemocy złego ducha. Może przyczynić się do tego, że w życiu chrześcijanina zajaśnieje znowu blask prawdy, że Duch Święty ogarnie go swoją mocą, oddalając gwałtowne ataki diabła; że człowiek może zostać uwolniony od zasadzek i zniewolenia, odzyskać pogodę ducha i wsparty Bożą miłością pełnić dobre uczynki ku chwale swego Pana.