Pismo Święte w Księdze Tobiasza (Tb 12,15) i w Apokalipsie (Ap 1,4) mówi, że wśród niezliczonej liczby duchów niebiańskich wyróżnia się siedmiu, którzy "wchodzą przed majestat Pański". Aniołowie ci znajdują się najbliżej tronu Boga, ale imiona ich, oprócz jednego, nie są znane. Pismo Święte podaje tylko, że należy do nich Rafał (Tb 12,15). Inni nie są nam znani. Jednakże Ojcowie Kościoła przypuszczali, że do tych siedmiu książąt niebieskich należy zaliczyć także Gabriela i archanioła Michała. Tylko ci dwaj aniołowie (oprócz Rafaela) ujawniają bowiem w Biblii swoje imiona, a zarazem charakteryzujące ich funkcje: Rafael – "Bóg uleczył" (Tob 3,17), Gabriel – "Bóg jest mocą" (Dn 8,16), Michał – "Któż jak Bóg?" (Dn l0, 13).
Artykuł publikujemy za zgodą Autora – dziękujemy!
Imiona przypisywane pozostałym czterem duchom (np. Uriel) pochodzą z apokryfów i fantazji ludzkiej (Patrz artykuł Uriel – niebiblijny archanioł). Sugerowano imiona: Uriel, Sariel, Raguel i Jeremial, gdyż pojawiają się w apokryfach: etiopskiej Księdze Henocha i w IV Księdze Ezdrasza (IV Ezd 4, 1), ale Kościół nie uznaje ich za księgi kanoniczne, więc nie można się na nich opierać.
W początkach chrześcijaństwa zbyt pochopnie oddawano cześć aniołom wymienianym w apokryfach. Synody w Laodycei (361 r.) i w Rzymie (492 r. i 745 r.) zezwoliły, by otoczyć kultem liturgicznym tylko Michała, Gabriela i Rafała, ponieważ tylko o nich mamy wyraźne świadectwo w Piśmie Świętym. Warto przy okazji zauważyć, że określenie "archanioł" występuje w Biblii tylko dwa razy i znajdujemy je wyłacznie w NT. Czytamy mianowicie, że "archanioł Michał, tocząc rozprawę z diabłem spierał się o ciało Mojżesza" (Jud 9). W 1 Tes 4, 16 jest zaś zapowiedź: "Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej". Niektórzy uważają, że przedrostek "arch" (znaczący "główny" lub "zwierzchni") wskazuje, że jest tylko jeden Archanioł – zwierzchnik aniołów. Faktycznie w Biblii nie znajdujemy nigdzie słowa "archanioł" w liczbie mnogiej.
W Piśmie Świętym nie wymieniono żadnego innego archanioła poza Michałem. Stąd wyciągany jest wniosek, że zastosowanie rodzajnika określonego w oryginalnym tekście greckim w 9 wersecie Listu Judy sugeruje, że ten tytuł przysługuje tylko Michałowi. Na tej podstawie Świadkowie Jehowy twierdzą, że pełną władzę nad wszystkimi aniołami Bóg powierzył wyłącznie jednemu ze swych niebiańskich stworzeń tzn. Michałowi, utażsamianemu zresztą przez nich z Jezusem. Tradycyjnie jednak przyjmuje się istnienie siedmiu archaniołów ponieważ Rafał powiedział Tobiaszowi, że jest jednym z siedmiu, którzy stoją przed tronem Boskim. Tych siedmiu niewątpliwie ma inny status niż reszta aniołów, dlatego uważa się ich wszystkich za archaniołów. Warto jednak o tym pamiętać, że ani Rafael ani Gabriel nie są w Biblii nazwani archaniołami, tylko ten jeden – Michał.
Jak już wspominałem hebr. imię Mika'el znaczy "Któż jak Bóg". W tradycji chrześcijańskiej Michał to pierwszy i najważniejszy spośród aniołów, można powiedzieć – wódz zastępów anielskich. Od czasów średniowiecza powtarzana była opowieść o tym, że kiedy Lucyfer zbuntował się przeciwko Bogu i do buntu namówił część aniołów, archanioł Michał miał wtedy wystąpić z okrzykiem "Któż jak Bog!", wypowiedając wojnę Zbuntowanemu. To on miał skupić wokół siebie aniołów wiernych Bogu, a po zwycięstwie zajał dawne miejsce Lucyfera po prawicy Boga. Piszą o tym wyraźnie: Kasjodor, Eukumeniusz, Andrzej z Cezarei. Biblia jednak nie przytacza tej historii. Jan Apostoł określa co prawda Michała w Apokalipsie jako stojącego na czele duchów niebieskich i walczącego z szatanem oraz jego aniołami (Ap 12, 7), ale kontekst wskazuje, że walka ta nastąpiła po śmierci Jezusa na krzyżu, a nie w czasach przedhistorycznych. W ogóle zresztą w Biblii nie mamy nic na temat buntu Lucyfera (zob. artykuł Szatan i demonologia).
Pismo św. wspomina pięć razy Michała. Trzykrotnie w proroctwie Daniela, raz w Liście Judy i raz w Apokalipsie. Czytamy np.:"Wtedy przybył mi z pomocą Michał, jeden z pierwszych książąt" (Dn 10, 13).
Autor natchniony rozwija myśl zapoczątkowaną przez proroka Zachariasza, że jednostki, społeczności, narody mają swoich duchowych opiekunów. Pierwszym pośród nich jest Michał. "Oznajmię tobie, co jest napisane w Księdze Prawdy. Nikt zaś nie może mi skutecznie pomóc przeciw nim, z wyjątkiem waszego księcia, Michała" (Dn 10, 21). Tak mówi Prorok o wstawiennictwie i potędze Michała – Archanioła. Tylko on może przeciwstawić się, symbolizującej zło, potędze perskiej. "W owych czasach wystąpi Michał, wielki książe, który jest opiekunem dzieci twojego narodu. Wtedy nastąpi okres ucisku, jakiego nie było, odkąd narody powstały, aż do chwili obecnej. W tym czasie naród twój dostąpi zbawienia: ci wszyscy, którzy zapisani są w księdze" (Dn 12, 1).
Jak widać w księdze Daniela Michał jest nazwany "jednym z przedniejszych książąt nieba" (Dn 13, 21) oraz "obrońcą ludu izraelskiego" (Dn 12, 1). Michał występuje ponadto jako opiekun narodu wybranego, sprawiedliwych i świętych, tj. zapisanych w księdze życia.
Znaczenie św. Michała akcentują żydowskie księgi apokryficzne: Księga Henocha, Apokalipsa Barucha, Apokalipsa Mojżesza itp., w których Michał występuje jako najważniejsza osoba po Panu Bogu, jako wykonawca planów Bożych odnośnie ziemi, rodzaju ludzkiego i Izraela. Michał jest księciem aniołów, który ma klucze do nieba. Jest aniołem sądu i Bożych kar, ale też aniołem miłosierdzia Bożego.
W NT pojawia się wzmianka o Michale nawiązująca do apokryficznej legendy: "Gdy zaś Archanioł Michał, tocząc rozprawę z diabłem, spierał się o ciało Mojżesza, nie odważył się rzucić wyroku bluźnierczego, ale powiedział: Pan niech cię skarci!" (Jud 9). Najbardziej znany tekst o Michale pochodzi jednak z Apokalipsy: "I nastąpiła walka na niebie. Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze Smokiem. I wystąpił do walki Smok […] ale nie przemógł" (Ap 12, 7-8).
W porównaniu z niezwykle szczegółowym i wręcz dramatycznym opisem smoka – Szatana, prezentacja jego przeciwnika jest zaskakująca krótka i zwięzła: "Michał i jego aniołowie" (w.7). Świadczy to o tym, że pierwszym czytelnikom Apokalipsy Janowej postać Archanioła Michała była dobrze znana i bliska. Również sam przebieg bitwy ujęty jest w kilku słowach, a jedynie jej rezultat i konsekwencje rozwinięte są szerzej: klęska Szatana, definitywna utrata miejsca w niebie i zrzucenie na ziemię.
Smok wszczyna walkę również na ziemi, gdzie ma do dyspozycji dwie bestie, z morza i z lądu: bałwochwalcze mocarstwo (przemoc) i fałszywego proroka (symbol walki ideologicznej i kłamliwej propagandy). Obie bestie są narzędziami Smoka w walce z Niewiastą – Kościołem. Walka obejmuje wszystkie napaści i porażki od początku do końca świata. Komentatorzy uważali, że ten który wypedził Szatana z nieba, aby nie mógł być nadal oskarżycielem rodzaju ludzkiego, nadal jest rzecznik Ludu Bożego i pielgrzymującego Kościoła. W Starym Testamencie Michał był więc obrońcą ludu wybranego, a w Nowym stał się obrońcą Kościoła.
Pisarze wczesnochrześcijańscy przypisywali Michałowi wiele zadań, uważając go za anioła od szczególnie ważnych zleceń Bożych. Piszą o nim m.in. Tertulian, Orygenes, Hermas i Didymus. Chociaż Biblia nie dokonała takiej identyfikacji, Ojcowie Kościoła i teologowie nauczali, że to Michał Archanioł ukazał się Mojżeszowi i polecił mu wyzwolić Żydów z niewoli egipskiej; to on w słupie ognistym prowadził naród wybrany z Egiptu, a potem oślepiwszy Egipcjan ciemnym obłokiem, zatopił ich w Morzu Czerwonym; to on zgromił proroka Balaama, który chciał złorzeczyć narodowi wybranemu i zmusił go do wypowiedzenia błogosławieństwa. On również podniósł na duchu Jozuego, ukazując się mu pod miastem Jerycho z wydobytym mieczem i mówiąc "Jestem wodzem zastępów Pańskich" (Joz 5,14); to on dodał Gedeonowi sił do walki i pomógł mu odnieść wielkie zwycięstwo nad przeważającymi liczebnością wojskami Madianitów; on był wodzem hufców ognistych, które otaczały proroka Elizeusza; on też w ciągu jednej nocy wytracił 185000 żołnierzy armii asyryjskiego króla Sennacheryba i on ukrył ciało Mojżesza, aby uchronić lud wybrany przed bałwochwalstwem.
Wybitny Ojciec Kościoła Orygenes przypisywał Michałowi przywilej zanoszenia modlitw ludzi do Boga, a w koptyjskim tłumaczeniu mowy Cyryla Jerozolimskiego znajdujemy takie zdanie; "Gdy Chrystus miał przyjść na ziemię do ludzi, Bóg-Ojciec wybrał potężną moc, której na imię Michael, i powierzył Chrystusa jego opiece i trosce".
Jako praepositus paradisi Michał ma ważyć dusze na Sądzie Ostatecznym. Kościół czci go jako swego opiekuna. Papież Leon XIII ustanowił nawet osobną modlitwę, którą kapłani odmawiali po Mszy świętej z ludem, prosząc św. Michała o opiekę nad Kościołem.
Kult św. Michała archanioła jest w chrześcijaństwie bardzo dawny i żywy. Sięga on wieku II. Symeon Metafrast pisze, że we Frygii, w Małej Azji, św. Michał miał się objawić w Cheretopa i na pamiątkę zostawić cudowne źródło, do którego śpieszyły liczne rzesze pielgrzymów. Podobne sanktuarium było w Chone, w osadzie odległej 4 km od Kolosów. Pierwsze znane święto ku czci świętego Michała Archanioła sięga połowy czwartego wieku. Obchodzono je 8 maja na Monte Sant'Angelo na półwyspie Gargano we Włoszech, gdzie również miał się objawić Książę chórów anielskich.
Św. Papież Bonifacy I w V w. poświęcił św. Michałowi bazylikę w Rzymie i nakazał corocznie, dnia 29 września obchodzić rocznicę tego faktu. Święto rozciągnięto na Kościół powszechny i do dziś je obchodzimy.
W Konstantynopolu kult św. Michała był tak żywy, że posiadał on tam już w VI w. aż 10 poświęconych sobie kościołów, a w IX w. kościołów i klasztorów pod jego wezwaniem było tam już 15. Sozomenos i Nicefor wspominają, że nad Bosforem istniało sanktuarium św. Michała, założone przez cesarza Konstantyna (w. IV). W samym zaś Konstantynopolu w V w. istniał obraz św. Michała, czczony jako cudowny w jednym z klasztorów pod jego imieniem. Liczni pielgrzymi zabierali ze sobą cząstkę oliwy z lampy płonącej przed tym obrazem, gdyż według ich opinii miała ona własności lecznicze. W Etiopii każdy 12 dzień miesiąca był poświęcony św. Michałowi.
Podanie głosi, że św. Michał miał się pojawić na Monte Gargano w grocie kilka razy w latach 492-494, kiedy biskupem Nisipontu (Manfredonii) był św. Wawrzyniec Maiorano. Kiedy Longobardowie na tym właśnie miejscu zwyciężyli Saracenów w roku 663, przypisywali swoje zwycięstwo św. Michałowi. Jeszcze w roku 1656 miał się pojawić św. Michał biskupowi Manfredonii i zapewnić go w czasie szalejącej zarazy, że epidemia na jego prośbę ustanie, co się też stało.
Najgłośniejsze sanktuarium św. Michała we Francji mieści się na małej wysepce skalistej, wyrastającej z morza. Jest tam klasztor benedyktynów. Dawna nazwa wysepki Merkurego została zmieniona na "St. Michel". Tam to bowiem – jak głosi podanie – w roku 708 trzy razy pojawił się św. Michał biskupowi z Arsanches – św. Aubertowi.
Z innych znanych sanktuariów św. Michała należy wymienić sanktuarium na górze Gauro nad Sorrento koło Neapolu z roku 820, w Galtanisetta na Sycylii, w Bobbio (w. VII), w Piemoncie "La Sagradi S. Michele" (w. X), w Anglii na wzgórzu Tombe, gdzie kościół miał wystawić św. Aubert na żądanie św. Michał.Ponadto pod wezwaniem Św. Michała jest katedra w brukseli. Michał – Archanioł zajmuje również ważne miejsce w historii malarstwa.
Od VI w. występuje powszechnie w sztuce bizantyjskiej. Archanioł Michał przedstawiony jest w dwóch zasadniczych typach: Deesis i Archistrateg. W typie ikonograficznym Deisis Archanioł Michał przedstawiony jest w szatach dworu bizantyjskiego. Archanioł odziany jest w purpurową dalmatykę (długa wierzchnia, ozdobna szata z szerokimi rękawami) i loros (długi szeroki pas ozdobiony perłami i drogocennymi kamieniami) oraz sandały, trzymający rabdos (cienka laska symbolizująca władze duchowa) oraz sferę (dysk z monogramem Chrystusa lub z Jego wizerunkiem). Drugi typ to samodzielna ikona Michała Archanioła przedstawionego jako archistratega. Odziany jest wówczas w krótki żołnierski chiton, na który nałożona jest złota zbroja. Całość okrywa czerwony hymation spięty pod szyją. Atrybutem archistratega jest miecz lub włócznia. W obydwu typach ikonograficznych Archanioł Michał posiada skrzydła (symbol posłannictwa oraz uwolnienia od tego wszystkiego co ziemskie) a we włosy ma wpleciony pendition (ros. toroki) – wstążkę, przechodzącą nad czołem i rozchodzącą się u skroni. Pendition jest symbolem posłuszeństwa aniołów wobec Boga.
W ikonografii zachodniej św. Michał Archanioł przedstawiany jest w tunice i paliuszu, w szacie władcy oraz jako wojownik w zbroi. Skrzydła św. Michała są najczęściej białe, niekiedy pawie. Włosy upięte opaską lub diademem. Jego atrybutami są: globus, krzyż, laska, lanca, miecz, oszczep, puklerz, szatan w postaci smoka u nóg lub skrępowany, tarcza z napisem: Quis ut Deus – "Któż jak Bóg" oraz waga.
Z wielu dzieł na uwagę zasługuje tryptyk Sąd Ostateczny z Kościoła Mariackiego w Gdańsku. Jego autorem jest wybitny malarz niderlandzki Hans Memling (1435-1494). W górnej części obrazu widnieje na tle tęczy Chrystus błogosławiący. Poniżej Niego stoi Michał – Archanioł. W prawej ręce trzyma miecz, a w lewej wagę z dwiema szalami. Na prawej szali waży zbawionych, na lewej potępionych.
Znany jest też jeden ze sławnych drzeworytów Albrechta Dürera (1471-1528) z cyklu "Apokalipsa", podpisany słowami: Święty Michał walczy ze Smokiem. Piotr Paweł Rubens (1577-1640) namalował obraz "Strącenie aniołów". Michał z mieczem i tarczą walczy z Lucyferem, który spada z niebios. W Muzeum Sztuki Dawnej w Barcelonie znajduje się obraz przedstawiający Michała, który dzidą zabija Lucyfera. Autorem obrazu jest Hiszpan Juan Abadija (1490-1570).